نقش نهج‌البلاغه در شناساییِ تصحیفِ لفظیِ روایاتِ شیعه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار، گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه شاهد، تهران، ایران

10.22084/nahj.2025.30621.3164

چکیده

تصحیف در روایات از آفت‌هایی است که برخی روایات بدان دچار شده‌اند. این آفت گاه در فهم صحیح و دقیق روایات خلل ایجاد کرده و مانع از فهم متن و مقصود شده است، لذا از مهمترین مطالعات حدیثی شناسایی تصحیفات و تصحیح آن‌ها است. بهره‌گیری از منابع کهن و معتبر از روش‌های کارآمد در این عرصه است. نهج‌البلاغه در کنار برخورداری از این ویژگی، به دلیل دقت و تسلط گردآورنده آن -سیدرضی- به روایات و اشراف به ظرایف سخن امام علی (ع)، منبعی متقن در شناسایی تصحیفات رخ‌داده در سخنان امیرمؤمنان (ع) است. پژوهش حاضر با روش کتابخانه‌ای و به صورت مطالعه تطبیقی در پی پاسخ به این سؤال برآمده است که نقش نهج‌البلاغه در شناساییِ تصحیفِ لفظیِ روایاتِ شیعه چگونه است؟ یافته‌های تحقیق نشان داد که تصحیفات در سه سطح: حروف، واژه و جمله بودند. تصحیف در سطح حروف بیش از تصحیف در دو نوع دیگر رخ داده است. تصحیف در سطح حروف در چهار صورت بودند: 1) تصحیف مبتنی بر نقطه، 2) تصحیف ناشی از پایه حروف، 3) تصحیف برآمده از تشابه آوایی، 4) تصحیف در حروف افزوده شده. با وجود آن‌که آثاری چون کافی و تحف‌العقول پیش از نهج‌البلاغه تدوین گردیده‌اند، اما در بررسی نمونه‌ها روشن شد که صورت واژگان در نهج‌البلاغه دقیق‌تر ثبت شده‌اند. برای شناسایی تصحیف در کنار استدلال به نهج‌البلاغه، به قرائن دیگر نیز استشهاد گردید. از جمله: بهره‌گیری از مصادر حدیثی، سیاق کلام، استفاده از کتاب‌های لغت، بهره‌گیری از قواعد دستوری، بهره‌برداری از دیدگاه شارحان حدیثی و حدیث‌پژوهان برجسته.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

The Role of Nahj al-Balāgha in Identifying Scribal/Verbal Corruptions (Taṣḥīf) in Shi‘i Narrations

نویسنده [English]

  • Rasul Mohammad-Jafari
Associate Professor, Department of Quran and Hadith Sciences, Faculty of Humanities, Shahed University, Tehran, Iran
چکیده [English]

Taṣḥīf in narrations is among the textual afflictions that have affected certain ḥadīths. Such corruption at times disrupts the accurate understanding of reports and hinders the comprehension of their text and intent. Hence, one of the most important domains in ḥadīth studies is the identification of taṣḥīf and its rectification. Employing early and authoritative sources is among the most effective methods in this endeavor. Nahj al-Balāgha, beyond possessing this quality, serves as a reliable source in detecting corruptions in the transmitted words of Amīr al-Mu’minīn (ʿa), due to the precision and mastery of its compiler al-Sharīf al-Raḍī, and his deep familiarity with the subtle eloquence of Imām ʿAlī (ʿa). The present study, employing the library method and through a comparative analysis, seeks to answer the question: What role does Nahj al-Balāgha play in identifying verbal taṣḥīf in Shi‘i ḥadīths? The findings indicate that such corruptions appear on three levels: letters, words, and sentences. Among these, letter-level taṣḥīf is the most frequent. Letter-level taṣḥīf occurs in four forms: (1) dot-related confusion, (2) similarity of letter skeletons, (3) phonetic similarity, and (4) addition of extra letters. Although works such as al-Kāfī and Tuḥaf al-ʿUqūl were compiled before Nahj al-Balāgha, the comparative examples demonstrate that word forms in Nahj al-Balāgha are often preserved with greater precision. In the process of identifying taṣḥīf, supporting evidence was sought not only from Nahj al-Balāgha but also from other corroborative indicators: recourse to earlier ḥadīth sources, contextual analysis, reference to lexicons, application of grammatical principles, and consultation with prominent commentators and ḥadīth scholars.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Imām ʿAlī (ʿa)
  • Nahj al-Balāgha
  • Shi‘i narrations
  • letter-level corruption
  • word-level corruption
  • sentence-level corruption
  • قرآن کریم.
  • سیدرضی، محمدبن‌حسین (1378). نهج‌البلاغة. مترجم: سید جعفر شهیدی، تهران: شرکت انتشارات علمى و فرهنگى‏.
  • ابن‌ابی‌الحدید، عبدالحمیدبن‌هبة‌الله‏ (1404ق). شرح نهج‌البلاغه. قم: انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.
  • ابن‌اثیر جزری، مبارک‌بن‌محمد (1367). النهایة فی غریب الحدیث و الأثر. تحقیق: محمود محمد طناحى. قم: موسسه مطبوعاتی اسماعیلیان.
  • ابن‌حجر عسقلانی، احمدبن‌علی (1427ق). نخبة الفکر فی مصطلح أهل الأثر. بیروت: دار ابن حزم.
  • ابن‌شعبه حرانی، حسن‌بن‌علی (1376). رهاورد خرد / ترجمه تحف العقول. تهران: نشر و پژوهش فرزان روز.
  • ------------------ (1404ق). تحف العقول. چاپ دوم. قم: جامعه مدرسین‏.
  • ابن‌صلاح، عثمان بن عبد الرحمن (1423ق). معرفة أنواع علم الحدیث. قم: دار الکتب العلمیة.
  • ابن‌فارس، احمد بن فارس (1404ق). معجم مقاییس اللغة. قم: مکتب الاعلام الاسلامی‏.
  • ابن‌منظور، محمد بن مکرم (1414ق). لسان العرب. بیروت: دارالفکر للطباعة و النشر و التوزیع.
  • ابن‌میثم، میثم بن علی (1375). ترجمه شرح نهج‌البلاغه ابن‌میثم. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی، آستان قدس رضوی.
  • بدیع یعقوب، امیل (1386). موسوعة الصرف و النحو و الإعراب. تهران: ناصر خسرو.
  • بروجردی، حسین (1386). جامع أحادیث الشیعة. محقق: جمعی از محققان. تهران: انتشارات فرهنگ سبز.
  • پاکتچی، احمد (1392). فقه الحدیث (با تکیه بر مسائل لفظ). تهران: دانشگاه امام صادق (ع).
  • تمیمی آمُدی، عبدالواحد بن محمد (1366). تصنیف غرر الحکم و درر الکلم. قم: دفتر تبلیغات‏.
  • تمیمی آمُدی، عبدالواحد بن محمد (1410ق). غرر الحکم و درر الکلم. چاپ دوم. قم: دار الکتاب الإسلامی‏.
  • ثقفی، ابراهیم بن محمد بن سعید بن هلال (1395ق). الغارات. تهران: وزارت ارشاد.
  • دلبری، علی. (1391). آسیب‌شناسی فهم حدیث. مشهد: دانشگاه علوم اسلامی رضوی.
  • دلبری، سید علی، و خدایی، سید مهدی (1393). نقش قرآن در کشف و اصلاح تصحیف در روایات. مجله علوم حدیث، ۷۳ (پاییز)، ۷۷-۹۵.
  • دنبلی خویی، ابراهیم‌بن‌حسین (بی‌تا). الدرة النجفیة. بی‌جا: بی‌نا.
  • راغب اصفهانی، حسین‌بن‌محمد (1412ق). مفردات ألفاظ القرآن. محقق: صفوان عدنان داوودی. بیروت-دمشق: دار القلم.
  • زمخشرى، محمود بن عمر (1417ق). الفائق فی غریب الحدیث. تحقیق: ابراهیم شمس‌الدین. بیروت: دارالکتب العلمیة.
  • سیدرضی، محمدبن‌حسین (1414ق). نهج‌البلاغة (للصبحی صالح). قم: هجرت‏.
  • سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر (1420ق). تدریب الراوی فی شرح تقریب النواوی. بیروت: دار الفکر.
  • ------------------- (بی‌تا). البحر الذی زخر فی شرح ألفیة الأثر. محقق: انیس بن احمد اندونوسی. بی‌جا: مکتبة الغرباء الأثریة.
  • شوشتری، محمدتقی. (1376). بهج‌الصباغة. تهران: دار امیرکبیر للنشر.
  • شهید ثانی، زین‌الدین‌بن‌علی. (1408ق). الـرعایة فی علم الدرایة. قم: کتابخانه عمومی حضرت آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی.
  • صاحب بن عباد، اسماعیل بن عباد. (1414ق). المحیط فی اللغة. تحقیق: محمدحسن آل‌یاسین. بیروت: عالم الکتب.
  • صالح، صبحی. (1376). علوم حدیث و اصطلاحات آن. تهران: سازمان اوقاف و امور خیریه، انتشارات اسوه.
  • صدر، حسن. (1357). شیعه و پایه‌گذاری علوم اسلامی. تهران: روزبه.
  • صدوق، محمدبن‌علی‌بن‌بابویه (1398ق). التوحید. تصحیح و تحقیق: سید هاشم حسینی طهرانی. قم: جامعه مدرسین‏.
  • ------------------ (1413ق). من لا یحضره الفقیه. قم: دفتر انتشارات اسلامى.
  • طباطبایی، محمد کاظم (1390). منطق فهم حدیث. قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره).
  • طوسی، محمد بن حسن (1407ق). تهذیب الأحکام. تحقیق: حسن الموسوى خرسان.‏ چاپ چهارم. تهران: دار الکتب الإسلامیه‏.
  • --------------- (1411ق). مصباح المتهجد و سلاح المتعبد. بیروت: مؤسسة فقه الشیعة.
  • --------------- (1414ق). الأمالی. قم: دار الثقافة.
  • عروسی حویزی، عبد علی بن جمعة (1415ق). تفسیر نور الثقلین. چاپ چهارم. قم: اسماعیلیان‏.
  • فراهیدی، خلیل بن أحمد (1409ق). کتاب العین. قم: نشر هجرت.
  • فیض کاشانى، محمد محسن (1406ق). الوافی. اصفهان: کتابخانه امام أمیر المؤمنین على‏ (ع).
  • فیومی، احمد بن محمد (1414ق). المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر. قم: موسسه دار الهجرة.
  • کلینی، محمدبن‌یعقوب (1407ق). الکافی. چاپ چهارم. تهران: دار الکتب الإسلامیة.
  • لیثی واسطی، علی بن محمد (1376). عیون الحکم و المواعظ. قم: دار الحدیث‏.
  • مامقانی، عبدالله (1411ق). مقباس الهدایة فی علم الدرایة. قم: مؤسسة آل البیت (ع) لإحیاء التراث.
  • مجلسی، محمدباقر‌بن‌محمدتقی (1403ق). بحارالأنوار. محقق: جمعی از محققان‏. چاپ دوم. بیروت: دار إحیاء التراث العربی‏.
  • -------------------- (1404ق). مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول. چاپ دوم. تهران: دارالکتاب الإسلامیة‏.
  • مسعودی، عبدالهادی (1389). آسیب ‌شناخت حدیث. قم: انتشارات زائر. «الف»
  • ------------- (1389). درسنامه فهم حدیث. قم: انتشارات زائر. «ب»
  • معارف، مجید (1387). شناخت حدیث (مبانی فهم متن - اصول نقد سند). تهران: نبأ.
  • مفید، محمد بن محمد (1413ق). الإرشاد فی معرفة حجج الله على العباد. قم: کنگره شیخ مفید.
  • مکارم شیرازی، ناصر (1375). پیام امام امیرالمؤمنین (ع). تهران: دار الکتب الإسلامیة.
  • مهدوی‌راد، محمد علی و دلبری، علی (1390). آفت تصحیف در روایات و راهکارهای شناسایی آن. علوم حدیث، ۵۹ (بهار و تابستان)، ۱۶-۴۴.
  • میر داماد، محمدباقربن‌محمد. (بی‌تا). الرواشح السماویة فی شرح الأحادیث الإمامیة. بی‌جا: بی‌نا.
  • میرلوحی، سیده ریحانه، و میرلوحی، سید علی. (1393). تصحیف «استیثاقنا» به «استثناؤنا» و اثر آن در شرح‌ها و ترجمه‌های نهج‌البلاغه. پژوهشنامه نهج‌البلاغه، دوره 2، شماره 5، 1-20.
  • نوری، حسین‌بن‌محمدتقی (1408ق). مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل‏. محقق: مؤسسة آل‌البیت (ع). قم: مؤسسة آل‌البیت (ع).
  • ورام بن أبی فراس، مسعود بن عیسی. (1410ق). تَنبیهُ الخَواطِر و نُزهَةُ النَّواظِر (مجموعة ورّام). قم: مکتبه فقیه‏.