تحلیل ساختاری اسلوب تهکّم در خطبه‌های نهج‌البلاغه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه زبان و ادبیات عربی دانشگاه قم

2 دانش‌آموخته کارشناسی ‌ارشد زبان و ادبیات عربی دانشگاه قم

چکیده

اسلوب تهکّم همواره یکی از متداول­ترین شیوه­های ادبی جهت تنبیه و هشیاری مخاطب بوده است. بدین صورت که متکلم جهت توهین، تحقیر و یا تنبیه مخاطب،لفظی را به­جای لفظی دیگر می‌آورد؛ مانند زمانی که مدح را به جای ذم و وعد را به جای وعید به کار گیرد. این صنعت بلاغی در هر دو علم معانی و بیان مورد نظر دانشمندان بلاغت بوده است و امام علی(ع) در بسیاری از خطبه­های نهج­البلاغه با اهداف مختلف از این صنعت ادبی بهره گرفته­اند. جستار حاضر می­کوشد تا ضمن استخراج نمونه­های مختلف اسلوب تهکّم از میان سخنانِ حضرت، به تحلیل و ارزیابی آن­ها پرداخته و هر کدام از آنها را در طبقه­بندی خاص خود قرار دهد. یافته‌های پژوهش نشان می­دهد، بیشترین نمونه‌های تهکم در خطبه‌های نهج‌البلاغه در حیطه علم معانی می‌گنجد و در قالب جمله‌های خبری که از اغراض ثانویه برخوردار است، نمود دارد و اسلوب تهکم با استمداد از علم بیان، گسترۀ کمتری را به خود اختصاص داده است. همچنین دلیل استفاده حضرت از این ساختار در بیشتر خطبه‌ها، تنبیه و بیداری دوستان و یاران خویش است و فقط در مواردی خاص از این اسلوب جهت تحقیر و توهین استفاده نموده­اند. 

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Structural analysis of al-Tahakkom in the sermons of Nahj al-Balagha

نویسندگان [English]

  • rasoul dehghan zad 1
  • iman mousavi mehrabani 2
چکیده [English]

Mockery or irony (al-Tahakkom) has always been one of the most common literary styles in order to punish or to awake the addressee. al-Tahakkom in its original definition refers to the art of using one verb instead of another with the purpose of insulting, humiliating or punishing the addressee. The use of eulogy instead of criticism is a common example for this kind of figures of speech. Such rhetorical expression has always been important for scholars in both semantics and rhetoric. In this regard, al-Tahakkom has been used in many sermons of Nahj al-Balagha which points out to the importance of this structure form the viewpoint of Ali ibn Abi Talib (PBUH). The present article intends to extract various types of Mockery (al-Tahakkom) in the sermons of Nahj al-Balagha and analyze them with the purpose of classifying them in different categories. Most examples of al-Tahakkom in Nahj al-Balagha are situated in the area of semantics, in comparison with rhetoric, and appear in the forms of predicative sentences which include secondary purposes. And finally the paper concluded that this structure has been used by Imam Ali (A.S) in most sermons of Nahj al-Balagha for informing and awakening of his friends and companions, and only in special and rare cases this method has been used for humiliation or insult.

کلیدواژه‌ها [English]

  • the style of al-Tahakkom
  • Nahj al-Balagha
  • sermon
  • semantics
  • rhetoric
-      قرآن کریم.
-      ابن­ابی­الحدید، عبدالحمید بن هبة­الله. (1386). شرح نهج­البلاغة. چاپ پنجم. مؤسسه تحقیقات و نشر معارف اهل‌بیت(ع).
-      ابن­منظور، محمدبن­مکرم. (1998). لسان العرب. تعلیق: علی شیری. الطبعة الاولی. لبنان، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
-      امینی، عبدالحسین. (1392). گزیدهای جامع از الغدیر. ترجمه: محمدحسین شفیعی شاهرودی. قم: موسسه میراث نبوت.
-      البستانی، بطرس. (2009). قاموس محیط المحیط (قاموس عصری مطول للّغة العربیة). بیروت: دار الکتب العلمیة.
-      تفتازانی، سعدالدین مسعود­بن­عمر. (1411). مختصر المعانی. قم: دارالفکر.
-      جرجانی، عبدالقاهر علی­بن­محمّد. (1360). التعریفات. ترجمه: عمران علیزاده. تهران: انتشارات وفا.
-      جعفری، محمدتقی. (1376). ترجمه و تفسیر نهجالبلاغه. چاپ سوم. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
-      حسینی خطیب، عبدالزهراء. (1346). مصادر نهج‌البلاغة و أسانیده. لبنان. بیروت: دار الزهراء.
-      الحموی، تقی­الدین أبی­بکرعلی. (1987). خزانة الأدب و غایة الأرب. الطبعة الاولی. لبنان. بیروت: منشورات دار و مکتبة الهلال.
-      رضایی هفتادری، غلامعباس؛ الیاسی، حسین. (1394). «جلوه­هایی از ایجـاز حذف در خطبـه­های نهج­البلاغه». فصلنامه پژوهشنامه نهج­البلاغه. شماره 9، 155-137.
-      رنجبر، احمد. (1385). بدایع. چاپ اول. تهران: انتشارات اساطیر.
-      طباطبایی، سید محمدحسین. (1363). تفسیر المیزان. تهران: نشر امیرکبیر.
-      فوّال عکّاوی، إنعام. (1417). المعجم المفصل فی علوم البلاغة البدیع والبیان والمعانی. الطبعة الثانیة. لبنان. بیروت: دارالکتب العلمیة.
-      العلوی، یحیی­بن­حمزه. (2007). الایجاز لأسرار کتاب الطراز فی علوم حقائق العجاز من العلوم البیانیة والأسرار القرآنیة. الطبعة الاولی. دار المرار الإسلامی.
-      المصری، إبن­أبی­الأصبع. (1368). بدیع القران. مترجم سید علی میرلوحی. چاپ اول، مشهد: موسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی.
-      معادیخواه، عبدالمجید. (1379). خورشید بی­غروب (ترجمه نهجالبلاغه). چاپ چهارم. تهران: نشر ذرّه.
-      مغنیه، محمدجواد. (1387). فی ظلال نهجالبلاغة. مترجم: محمدجواد معموری. چاپ اول. قم: دار الکتاب الإسلامی.
-      مکارم شیرازی، ناصر. (1380). پیام امام امیرالمؤمنین. چاپ اول. قم: دار الکتب الإسلامیة.
-      الموسوی، عباس­علی. (1418). شرح نهج‌البلاغة. الطبعة الاولی، لبنان. بیروت: دار الرّسول الأکرم.
-      هاشمی، احمد. (1388). جواهر البلاغة. الطبعة السادسة. قم: اسماعیلیان.