زنجیره مفاهیم در دعای باران نهج‌البلاغه و مناجات طبیعت بودیسم تبتی: مطالعه‌ای بیناادیانی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش آموخته دکتری، علوم و معارف نهج‌البلاغه، دانشگاه میبد، میبد، ایران

2 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات، دانشگاه میبد، میبد، ایران

10.22084/nahj.2025.30761.3176

چکیده

در جهان کنونی که بحران‌های زیست‌محیطی به چالشی عمومی تبدیل شده، واکاوی ریشه‌های معنویِ رابطه انسان و طبیعت در سنت‌های دینی، افقی نو برای گفتگوهای بینافرهنگی می‌گشاید. از همین‌رو، پژوهش حاضر به بررسی تطبیقی دعای باران نهج‌البلاغه (خطبه 115) و مناجات طبیعت بودیسم پرداخته است تا وجوه اشتراک و افتراق این دو متن در رویارویی با طبیعت و بحران‌های زیست‌محیطی را تحلیل کند. نتیجه این نوشتار آن است که هر دو متن، با نگاهی کل‌نگر، طبیعت را محوری برای درک حقیقت هستی می‌دانند: در اسلام به مثابه آیات الهی و نشانه‌ای از وابستگی انسان به رحمت خداوند، و در بودیسم به عنوان آیینه‌ای برای درک وابستگی متقابل (پراتیتیاساموتپادا) و ناپایداری (آنیکا). اشتراکات کلیدی شامل تأکید بر فروتنی در برابر قوانین هستی، مسؤلیت‌پذیری زیست‌محیطی و نگاه جامع به بحران‌هاست. در مقابل، تفاوت بنیادین دو متن، در دو گانه خداباوری اسلامی در برابر نگاه کلی و علّی بودیسم جلوه‌گر شده است؛ دعای باران بر رابطه عمودی انسان ـ خدا و نقش اراده الهی تکیه دارد، اما مناجات طبیعت بر کارما و هماهنگی با ریتم‌های کیهانی متمرکز است. برآیند این پژوهش، تأکید بر ضرورت گفتگوی بینافرهنگی برای تقویت اخلاق زیست‌محیطی است؛ موضوعی که می‌تواند به عنوان گفتمان جدیدی در روابط بین‌الملل مطرح شود. 

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

A Comparative Analysis of Conceptual Chains in the Rain Prayer of Nahj al-Balagha and Tibetan Buddhist Nature Invocations: An Interfaith Study

نویسندگان [English]

  • Seyed Roohollah Tabatabaeinodoushan 1
  • Yahya Mirhoseini 2
1 PhD student, Nahj al-Balagha Sciences and Education, Meybod University, Meybod, Iran
2 Associate Professor, Department of Quran and Hadith Sciences, Faculty of Theology, Meybod University, Meybod, Iran
چکیده [English]

In a world where environmental crises have become a global challenge, exploring the spiritual roots of the human-nature relationship in religious traditions opens new horizons for intercultural dialogue. Accordingly, this research presents a comparative analysis of the Rain Prayer in Nahj al-Balagha and Buddhist nature invocations to analyze the similarities and differences between these two texts in addressing nature and ecological crises. The study reveals that both texts adopt a holistic view, considering nature as central to understanding the truth of existence: in Islam, as divine signs (ayat) reflecting human dependence on God's mercy, and in Buddhism, as a mirror for realizing interdependence (pratītyasamutpāda) and impermanence (anicca). Key commonalities include an emphasis on humility toward cosmic laws, environmental responsibility, and a comprehensive approach to crises. In contrast, a fundamental difference lies in their theological frameworks: the Islamic Rain Prayer centers on a vertical human-God relationship and divine will, whereas Buddhist nature invocations focus on karma and harmony with cosmic rhythms. The findings highlight the necessity of intercultural dialogue to strengthen environmental ethics – a discourse that could emerge as a new paradigm in international relations.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Rain Prayer of Nahj al-Balagha
  • Nature Invocations
  • Tibetan Buddhism
  • Environmental Ethics
  • Cosmic Rhythms
  • Interfaith Dialogue
  • القرآن الکریم
  • ابن‌أبی‌الحدید، عبدالحمید (1404ق). شرح نهج‌البلاغه. تصحیح: محمد أبوالفضل إبراهیم. قم: مکتبه آیه‌الله مرعشی نجفی.
  • ابن بابویه، محمدبن‌علی (1378ق). عیون اخبار الرضا(ع). تحقیق: مهدی لاجوردی. تهران: نشر جهان.
  • --------------- (1413ق). کتاب من لا یحضره الفقیه. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  • ابن‌حنبل، احمد (1983). فضائل الصحابه. تحقیق: وصی‌الله محمد عباس. بیروت: مؤسسه الرسالة.
  • ابن مشهدی، محمد (1419ق). المزار. تحقیق: جواد قیومی اصفهانی. تهران: انتشارات اسلامی.
  • امام علی‌بن‌حسین (1403). صحیفه سجادیه. مترجم: فاطمه احمدی. قم: روز دهم.
  • برنابا (1388). انجیل. مترجم: سردار کابلی. تهران: المعی.
  • بویس، مری (1376). تاریخ کیش زرتشت. ترجمه: همایون صنعتی‌زاده. ج 1. تهران: توس.
  • بیتس، دانیل و پلاگ، فرد (1387). انسان‌شناسی فرهنگی. ترجمه: محسن ثلاثی. تهران: انتشارات علمی.
  • بیهقی، علی‌بن‌زید (1409ق). معارج نهج‌البلاغه. تحقیق: محمدتقی دانش‌پژوه. قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.
  • پاکتچی، احمد (1396). رویکردی بین‌الادیانی به معنای «من بعد الذکر» در قرآن کریم. مطالعات قرآنی و فرهنگ اسلامی، 1(1)، 21-35.
  • -------- (1398). درس‌گفتار روش تحقیق با تکیه بر حوزه علوم قرآن و حدیث. به کوشش مصطفی فروتن‌تنها. تهران: دانشگاه امام صادق (ع).
  • چیس، دوین (1402). آیین بودایی در دوران معاصر: آموزه‌های کهن بودا برای انسان معاصر. ترجمه: سعید رفسنجانی‌نژاد. تهران: کتاب سره.
  • حاکم نیشابوری، محمدبن‌عبدالله (1411ق). المستدرک علی الصحیحین. تحقیق: مصطفی عبدالقادر عطا. بیروت: دارالکتب العلمیة.
  • دنبلی خویی، ابراهیم‌بن‌حسن (1320ق). الدره النجفیه. تهران: بی‌نا.
  • ثقفی تهرانی، محمد (1398ق). تفسیر روان جاوید. تهران: انتشارات برهان.
  • سیدرضی، حسین‌بن‌محمد (1390). نهج‌البلاغه. ترجمه: علی شیروانی. قم: معارف.
  • شمیسا، سیروس (1378). کلیات سبک شناسی. تهران: فردوس.
  • شوالیه، ژان و گربران، آلن (1379). فرهنگ نمادها اساطیر، رؤیاها، رسوم، ایما و اشاره، اشکال و قوالب، چهره‌ها، رنگ‌ها و اعداد. ترجمه: سودابه فضایلی. تهران: جیحون.
  • صوفی تبریزی، ملاعبدالباقی (1378). منهاج الولایه فی شرح نهج البلاغه. تحقیق: حبیب الله اعظمی. تهران: میراث مکتوب.
  • طباطبائی ندوشن، سید روح‌اله و میرحسینی، یحیی (1403). سنخ‌شناسی و ریشه‌یابی رفتارهای اقتصادی امویان با بنی‌هاشم؛تحلیلی انسان‌شناختی با تأکید بر مسئله قدرت. تاریخ و تمدن اسلامی، 20(49)، 33-3.
  • طیب، سیدعبدالحسین (1378). اطیب البیان فی تفسیر القرآن. تهران: انتشارات اسلام‌.‌
  • عبده، محمد (بی‌تا). شرح نهج‌البلاغه. تحقیق: محمد محیی الدین عبدالحمید. قاهره: مطبعه الاستقامه.
  • عسکری پاشایی، عین‌الله (1400). فرهنگ آیین بودا. تهران: نگاه معاصر؛ شولا.
  • قائمی‌نیا، علی‌رضا (1381). وحی و افعال گفتاری. قم: زلال کوثر.
  • قطب‌الدین راوندی، سعیدبن‌هبه‌الله (1406ق). منهاج البراعه. تحقیق: عبداللطیف حسینی کوه‌کمری. قم: کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی.
  • مطهری، مرتضی (۱۳۷۲). توحید. تهران: انتشارات صدرا.
  • مکارم شیرازی، ناصر و همکاران(1390). پیام امام امیرالمؤمنین. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
  • مکی، ابوطالب محمدبن‌علی(1417ق). قوت القلوب فی معامله المحبوب. تصحیح: باسل عیون‌السود. بیروت: دارالکتب العلمیه.
  • ممدوحی، حسن (1395). آیین خرد و عرفان ترجمه و شرح نهج‌البلاغه. قم: نشر حسن ممدوحی.
  • نواب لاهیجی، محمدباقر‌بن‌محمد (1356ق). شرح نهج‌البلاغه. تهران: اخوان کتابچی.
  • نوری، حسین (1408ق). مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل. قم: مؤسسة آل‌البیت.
  • Bcom ldan ral gri. (2005). The Sādhana of Arya Tārā: Called 'The Wheel of Swift Protection'. In Yeshe Zangmo (Ed. & Trans.), Sādhanas of the Ḍākinīs: A Cycle of Meditation Practices on the Tantric Deities of the Tibetan Buddhist Tradition (pp. 55-60). Portland, OR: Orgyan Cho Dzong Publications.
  • Bodhi, B. (2000). The connected discourses of the Buddha: A translation of the Saṃyutta Nikāya. Boston: Wisdom Publications.
  • Dalai Lama. (1999). Ethics for the new millennium. NewYork : Riverhead Books.
  • Dalai Lama. (1991). The path to enlightenment. Ithaca :Snow Lion Publications.
  • Davidson, R. M. (2004). Indian esoteric Buddhism: A social history of the Tantric movement. NewYork: Columbia University.
  • Garfield, J. L. (Trans.). (1995). The fundamental wisdom of the middle way: Nāgārjuna's Mūlamadhyamakakārikā. Oxford : Oxford University.
  • Halliday, M. A. K., & Hasan, R. (1976). Cohesion in English. London: Longman.
  • Harvey, P. (2000). An introduction to Buddhist ethics: Foundations, values and issues. Cambridge: Cambridge University.
  • Loy, D. R. (2019). Ecodharma: Buddhist teachings for the ecological crisis. Somerville: Wisdom Publications.
  • Lopez, D. S., Jr. (1998). Prisoners of Shangri-La: Tibetan Buddhism and the West. Chicago : University of Chicago.
  • Lopez, D. S., Jr. (2001). The Tibetan book of the dead: A biography. Princeton: Princeton University Press.
  • Nāgārjuna. (1995). Mūlamadhyamakakārikā (J. L. Garfield, Trans.). Oxford: Oxford University.
  • Nasr, S. H. (1996). Religion and the order of nature. Oxford: Oxford University.
  • Piyadassi Thera. (1999). The book of protection: Paritta. Kandy, Sri Lanka: Buddhist Publication Society.
  • Shaw, M. (2006). Buddhist goddesses of India. Princeton: Princeton University.
  • Studholme, A. (2002). The origins of Oṃ maṇipadme hūṃ: A study of the Kāraṇḍavyūha Sūtra. Albany: State University of NewYork.
  • Taylor, B. (2010). Dark green religion: Nature spirituality and the planetary future. Berkeley: University of California.
  • Thich Nhat Hanh. (1998). The heart of the Buddha's teaching: Transforming suffering into peace, joy, and liberation. NewYork: Broadway Books.
  • Thompson, E. R. (2008). Development and validation of an international English big-five mini-markers. Personality and Individual Differences, 45(6), 542–548. https://doi.org/10.1016/j.paid.2008.06.013
  • Willson, M. (1986). In praise of Tārā: Songs to the Saviouress. London: Wisdom Publications.
  • White, D. G. (Ed.). (2000). Tantra in practice. Princeton: Princeton University.