بررسی استعاره‌های مفهومی بدنمند در حکمت‌های نهج‌البلاغه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار، گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه پیام‌نور، تهران، ایران

2 استادیار ، گروه زبان و ادبیات عربی، دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران

10.22084/nahj.2025.30617.3163

چکیده

استعارة مفهومی، ساختارهای ادراکی را بر پایة ابزارهای زبانی مدل‌سازی می‌کند و ادراکِ مفاهیم انتزاعی از طریق نگاشتِ شناختی را تبیین می‌سازد. نهج‌البلاغه نیز از این سازوکار بهره برده و مفاهیم انتزاعی را با تکیه بر تجارب حسی و بدنمند بازنمایی کرده است. این پژوهش با رویکرد تحلیل کیفی متنی، استعاره‌های مفهومی «قلب»، «زبان» و «دست» را در کلمات قصار نهج‌البلاغه بررسی کرده و ابعاد اجتماعی، فرهنگی آن‌ها را تحلیل نموده است. مسألة اصلی، تبیین نقش این مفاهیم در زبان و بازتاب آن‌ها در تفکر و رفتار اجتماعی است. هدف پژوهش بررسی کارکرد اعضای بدن به‌عنوان نمادهای مفهومی و تحلیل ارتباط میان عواطف انسانی و تصاویر استعاری در سخنان امام علی(ع) است. مبانی نظری برپایة دیدگاه‌های لیکاف و کروز در تصویرسازی شناختی و مباحث کوچش و اونگر دربارة انتقال معنای انتزاعی از عینی است. نتایج پژوهش حاکی از آن است که استعاره‌های «قلب»، «زبان» و «دست» در نهج‌البلاغه علاوه بر کارکرد زبانی، نقش‌های عمیق روان‌شناختی و اجتماعی ایفا می‌کنند. «قلب» به‌عنوان مرکز عواطف، ایمان و اراده با مفاهیمی چون صداقت و عشق پیوند دارد. «زبان» نمادی از قدرت کلامی، مسئولیت اجتماعی و تأثیرگذاری در روابط انسانی و سیاسی است و «دست» مفاهیمی چون قدرت، عدالت و اراده را بازنمایی می‌کند. تحلیل‌ها نشان می‌دهند که این استعاره‌ها از عینیت به انتزاع حرکت کرده و بازتابی از ژرف‌اندیشی امام علی(ع) درباره ویژگی‌های انسانی‌اند. پژوهش حاضر بر اهمیت طرحواره‌های زبانی در تحلیل متون دینی تأکید دارد و نشان می‌دهد که فهم این استعاره‌ها به درک عمیق‌تر ساختارهای اجتماعی و روان‌شناختی می‌انجامد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

A Cognitive Analysis of Embodied Metaphors in the Aphorisms of Nahj al-Balagha

نویسندگان [English]

  • Yahya Ataei 1
  • Nematollah Behragham 2
1 Assistant Professor, Department of Persian Language and Literature, Payam Noor University, Tehran, Iran
2 Assistant Professor, Department of Arabic Language and Literature, Farhangian University, Tehran, Iran
چکیده [English]

The conceptual metaphor theory models cognitive structures based on linguistic tools and explains the perception of abstract concepts through cognitive mapping. Nahj al-Balagha employs this mechanism, representing abstract concepts through sensory and embodied experiences. This study, using a qualitative textual analysis approach, examines the conceptual metaphors of “heart,” “tongue,” and “hand” in the aphorisms of Nahj al-Balagha and analyzes their social, cultural, and philosophical dimensions. The main issue addressed is the explanation of the role of these concepts in language and their reflection in social thought and behavior. The objective of the study is to investigate the function of body parts as conceptual symbols and analyze the relationship between human emotions and metaphorical imagery in the words of Imam Ali(AS). The theoretical foundations are based on Lakoff and Johnson’s cognitive mapping theories, as well as Kövecses and Unger’s discussions on the transfer of abstract meaning from the concrete. The results indicate that the metaphors of “heart,” “tongue,” and “hand” in Nahj al-Balagha play profound psychological and social roles in addition to their linguistic functions. “Heart,” as the center of emotions, faith, and will, is associated with concepts such as sincerity and love. “Tongue” symbolizes verbal power, social responsibility, and influence in human and political relationships, while “hand” represents concepts such as power, justice, and will. The results of analyses show that these metaphors move from the concrete to the abstract, reflecting Imam Ali’s deep insights into human characteristics. The results highlight the importance of linguistic schemas in the analysis of religious texts showing that understanding these metaphors leads to a deeper comprehension of social, philosophical, and psychological structures.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Conceptual metaphor
  • Nahj al-Balagha
  • schema
  • embodiment
  • mapping
  • نهج‌البلاغه (۱۳۷۸). ترجمة سیدجعفر شهیدی. تهران: علمی و فرهنگی.
  • اونگر، فریدریش و اشمیث، هانس یورگ (۱۳۹۷). مقدمه‌ای بر زبان‌شناسی شناختی. ترجمة جهانشاه میرزابیگی. تهران: آگاه.
  • توکل‌نیا، مریم، میرحسینی، یحیی، حسومی، ولی‌اله، و موسوی بفرویی، محمد (1397). کارکرد استعاره‌های مفهومی در تبیین مفهوم«خدا» در نهج‌البلاغه. پژوهش‌های نهج‌البلاغه، 17(58)، 171-189.
  • داوودی، عارفه، و بهارزاده، پروین (1397). استعاره‌های مفهومی «بهشت» در خطبه‌های نهج‌البلاغه(پژوهش موردی از منظر زبان‌شناسی شناختی). پژوهش‌های نهج‌البلاغه، 17(58)، 83-106.
  • سعدی، مصلح‌‌بن‌عبدالله. (138۳). متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی. به کوشش مظاهر مصفا. تهران: روزنه.
  • سلیمی، سیده‌فاطمه (1398). تحلیل شناختی استعاره در نهج‌البلاغه(بر پایه نظریه ترنر و فوکونیه). پژوهش‌نامه علوی، 10(1(پیاپی 19))، 125-150.
  • عربی، موسی (1397). استعاره مفهومی گناه در سخنان امام علی(ع) با تکیه بر نهج‌البلاغه(رویکرد شناختی). پژوهشهای نهج‌البلاغه، 17(59)، 81-106.
  • کروز، آلن، و کرافت، ویلیام (۱۳۹۸). زبان‌شناسی شناختی. ترجمة جهانشاه میرزابیگی. تهران: آگاه.
  • کوچش، زولتان (۱۳۹۸). استعاره: مقدمه‌ای کاربردی. ترجمة جهانشاه میرزابیگی. تهران: آگاه.
  • موسوی بفروئی، سیدمحمد، و توکل‌نیا، مریم (1398). بررسی استعاره های مفهومی و طرح‌واره‌های تصویری ظرف «فوق» در زبان نهج‌البلاغه. زبان پژوهی(علوم انسانی)، 11(32)، 49-76.
  • نورمحمدی، مهتاب، آقاگل‌زاده، فردوس، و گلفام، ارسلان (1391). عنوان فارسی: تحلیل مفهومی استعاره‌های نهج‌البلاغه(رویکرد زبان‌شناسی شناختی)(عنوان عربی: دراسة مفاهیم الإستعارات فی نهج‌البلاغه(علی أساس منهج اللسانیات المعرفیة). الجمعیة العلمیة الایرانیة للغة العربیة و آدابها، 8(22)، 155-192.
  • Kövecses, Z. (2002). Metaphor: A Practical Introduction. Oxford University Press.