نقش طرح‌واره‌های تصوری در مفهوم‌سازی شیطان در نهج‌البلاغه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه الزهرا، تهران، ایران

2 دانش‌آموخته کارشناسی ارشد، علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه الزهرا، تهران، ایران

3 دانش‌آموخته دکتری گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه الزهرا، تهران، ایران

چکیده

کلام امیر مؤمنان(ع) در نهج‌البلاغه از زوایای مختلفی بررسی‌شده است، اما جنبه‌های زبانی آن کمتر مورد توجه قرار گرفته‌اند. مفهوم «شیطان» به‌عنوان یکی از مضامین کلیدی در بیانات حضرت، یک حوزه انتزاعی است که درک ابعاد آن به شناخت بهتر شیطان و عملکرد او می‌انجامد. طرح‌واره‌های تصوری در زبان‌شناسی‌شناختی، به‌عنوان ابزاری بنیادین برای فهم مفاهیم انتزاعی، نقش مهمی ایفا می‌کنند. با توجه به بلاغت و لایه‌های معنایی متعدد نهج‌البلاغه، به‌کارگیری این ابزار برای درک عمیق‌تر آن ضروری می‌نماید. این پژوهش تلاش دارد تا با رویکرد طرح‌واره محور در زبان‌شناسی‌شناختی، طرح‌واره‌های به‌کار رفته در متن را تحلیل کند. در این راستا، ۲۲ خطبه، ۱۳ نامه و دو حکمت استخراج و نقش شیطان به‌عنوان عامل گمراهی انسان بررسی شد. یافته‌ها نشان می‌دهند که طرح‌واره‌هایی نظیر نیرو و اقسام آن، تعادل، حجم و حرکت در مفهوم‌سازی شیطان تأثیرگذارند. طرح‌واره نیرو شیطان را از دو منظر مفهوم‌سازی کرده است، نخست نیرویی قدرتمند در نابودی انسان با هدف کشاندن انسان به‌سوی هلاکت و دیگر نیرویی بی‌اثر در برابر انسان‌هایی که از مطیع امر الهی‌اند، طرح‌واره تعادل بیانگر نقش شیطان در برهم زدن تعادلِ زندگی فردی و اجتماعی می‌باشد، طرح‌واره حجم بر نفوذ تدریجی شیطان در جان انسان و تسلط بر قوای ادراکی انسان اشاره دارد و در نهایت بر مبنای مقوله حرکت، عملکرد شیطان در انحراف انسان از مسیر بندگی، گمراهی و دور شدن از مقصد یا گم کردن مقصد مفهوم‌سازی می‌شود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

The Impact of Cognitive Schemas on the Conceptualization of Evil in Nahj al-Balagha

نویسندگان [English]

  • Farideh Amini 1
  • Amineh Mohaghegh 2
  • Fatemeh Habibi 3
1 Assistant Professor, Department of Quranic Studies and Hadith, Faculty of Theology, Alzahra University, Tehran, Iran
2 Master's graduate in Quranic Studies and Hadith, Faculty of Theology, Alzahra University, Tehran, Iran
3 PhD student, Department of Quran and Hadith Sciences, Faculty of Theology and Islamic Studies, Al-Zahra University, Tehran, Iran
چکیده [English]

The discourse of Imam Ali (AS) in Nahj al-Balagha has been examined from various perspectives, but its linguistic aspects have received less attention. The concept of "Satan," as one of the key themes in Imam's speeches, is an abstract domain whose understanding leads to a better comprehension of Satan and its function. Cognitive schemas, as a fundamental tool for understanding abstract concepts in cognitive linguistics, play a significant role. Given the eloquence and multiple layers of meaning in Nahj al-Balagha, the use of this tool is essential for a deeper understanding. The present study aims to analyze the schemas employed in the text using a schema-based approach in cognitive linguistics. In this regard, 22 sermons, 13 letters, and two words of wisdom were extracted, and the role of Satan as a factor in human misguidance was examined. The findings show that schemas such as force and its types, balance, volume, and movement are influential in conceptualizing Satan. The force schema conceptualizes Satan from two perspectives: first, as a powerful force in destroying humans with the aim of leading them to destruction, and second, as an ineffective force against those who obey God's commands. The balance schema expresses Satan's role in disrupting the balance in individual and social life. The volume schema refers to Satan's gradual penetration into the human soul and domination over human cognitive faculties. Finally, based on the category of movement, Satan's function in deviating humans from the path of servitude, leading them astray, and distancing them from their destination or losing their way is conceptualized.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Nahj al-Balagha
  • Conceptualization of Satan
  • Analytical
  • Cognitive Schemas
  • قرآن کریم.
  • آبادی، فاطمه و فتاحی‌زاده، فتحیه (1400). کاربست معناشناسی تاریخی در تحلیل معنای شیطان و ابلیس در قرآن و نقد آرای لغت‌شناسان کلاسیک. فصلنامه علمی جستارهای زبانی، شماره 6، 533-565. http://dx.doi.org/10.52547/LRR.12.6.17
  • آبادی، فاطمه، فتاحی‌زاده، فتحیه و افراشی، آزیتا (1400). مفهوم‌سازی تأثیر شیطان/ ابلیس در نظام هدایت/ ضلالت بر مبنای مقوله حرکت در قرآن کریم: رویکرد شناختی. فصلنامه علمی زبان‌پژوهی دانشگاه الزهرا(س)، شماره 40، ۲۵۷-۲۸۵. https://doi.org/10.22051/jlr.2020.32384.1897
  • آبادی، فاطمه، فتاحی‌زاده، فتحیه و افراشی، آزیتا (1401). تحلیل تأثیر طرح‌واره نیرو در مفهوم‌سازی شیطان در قرآن کریم: رویکرد شناختی. فصلنامه علمی مطالعات قرآنی و فرهنگ اسلامی، شماره 1، 89-115. https://doi.org/1022034/isqs.2022.38709.1852
  • ابن‌ابی‌الحدید، عبدالحمید (1404ق). شرح نهج‌البلاغة. مصحح: محمدابوالفضل ابراهیم. قم: آیة‌الله مرعشی نجفی.
  • ابن‌منظور، محمد بن مکرم (1410). لسان العرب. چاپ سوم، بیروت: دار صادر.
  • ابن‌میثم، میثم‌بن‌علی (1379ق). اختیارمصباح‌السالکین یا شرح نهج‌البلاغه. تهران: دفتر نشر.
  • ابن هشام الانصاری، عبدالله (1378 ق). مغنی البیب. طهران: موسسه الصادق.
  • ازهرى، محمدبن‌احمد (1421ق). تهذیب اللغة. چاپ اول. بیروت: داراحیاء التراث العربی.
  • افراشی، آزیتا (1395). مبانی معناشناسی شناختی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
  • بستانى، فوادافرام (1375ش). فرهنگ ابجدى. چاپ دوم. تهران: اسلامی.
  • جانسون، مارک (1397). بدن در ذهن: مبنای جسمانی معنا، تخیل و استدلال. ترجمه جهانشاه میرزایی. تهران: نشر آگاه.
  • جوادی‌آملی، عبدالله (1388). تسنیم. محقق: محمدحسین الهی‌زاده، قم: اسراء.
  • جوهرى، اسماعیل‌بن‌حماد (1376). الصحاح: تاج اللغة و صحاح العربیة. تصحیح: احمد عبد الغفور عطار. بیروت: دارالعلم للملایین‏.
  • راغب‌اصفهانی، حسین‌بن‌محمد (1412ق.). مفردات الفاظ القرآن. تصحیح: صفوان‌عدنان داوودی. دمشق: دارالقلم.
  • زمخشرى، محمودبن‌عمر (1386ش). مقدمه الادب. تهران: مؤسسه مطالعات اسلامی.
  • شرقی، محمدعلی (1336ش). قاموس نهج‌البلاغه. چاپ اول. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
  • شهبازی, علی اصغر و شیخی, علیرضا . (1400). تحلیل شناختی اقسام طرحواره‌های تصوّری امثال در نهج‌البلاغه. فصلنامه پژوهشنامه نهج البلاغه, 9(35), 19-35. https://doi.org/10.22084/nahj.2021.23986.2643
  • طریحی، فخرالدین‌بن‌محمد (1085ق). مجمع البحرین. تحقیق: احمد حسینی‌اشکوری. تهران: مرتضوی.
  • فراهیدی، خلیل‌بن‌احمد (1409ق). العین. چاپ دوم. قم: هجرت.
  • فیروزآبادی، محمدبن یعقوب (1415). قاموس المحیط. چاپ اول، بیروت: دارالکتب العلمیة.
  • قرشی، سید علی‌اکبر (1371ش). قاموس قرآن. چاپ ششم. تهران: دارالکتب الاسلامیة.
  • کوچش، زولتان (1395). زبان، ذهن، فرهنگ. ترجمه: جهانشاه میرزابیگی. تهران: نشر آگاه.
  • لیکاف، جرج و جانسون، مارک (1396). استعاره‌هایی که با آن زندگی می‌کنیم. ترجمه: هاجر آقاابراهیمی. تهران: علم.
  • مرادیان قبادی، على‌اکبر (1400). تحلیل مفهوم شیطان در خطبۀ هفتم نهج‌البلاغه براساس نظریۀ آمیختگی مفهومی. فصلنامه پژوهشنامه نهج‌البلاغه، 9(34)، 21-51. https://doi.org/10.22084/nahj.2021.24033.2654
  • مصطفوی، حسن (1430ش). التحقیق فی کلمات القرآن الکریم. بی‌جا: مرکز نشر آثار علامه مصطفوی.
  • مکارم شیرازى، ناصر (1386). پیام امام امیرالمؤمنین علیه‌السلام. تهران: دار الکتب الإسلامیه.
  • Saeed, J. I. (2013). Semantics, 3rd. Wiley–Blackwell: Oxford.