تاریخ‌گذاری هفت‌اقلیم در نهج‌البلاغه بر اساس منبع و متن

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دکتری علوم و معارف نهج‌البلاغه، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

2 استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران

چکیده

این پژوهش، بر اساس روش تاریخ‌گذاری، چگونگی پیدایش و سیر تطوّر اصطلاح «اقالیم سبعه» در میان روایات و دیگر منابع کهن را با دو رویکرد منبع و متن، مورد بررسی قرار داده و در باب خاستگاه تاریخی آن، نظر متفاوتی نسبت به دیدگاه احمد پاکتچی دارد. با توجه به منفرد بودن حدیث، رویکرد اِسنادی کمک شایانی در حل مساله به ما نکرده و با تاکید بیشتر بر رویکرد متن محور، به بررسی منابعی که به موضوع هفت‌اقلیم به دو نحو عمومی و تخصصیِ علم جغرافیا پرداخته بودند، پرداخته شد. اساساً دو منشأ و سرچشم اصلی برای تقسیم زمین به هفت بخش وجود دارد: اول هفت کشور پارسی که ترجمة آن به عربی با اصطلاح سبعه الاقالیم رواج یافت و دوم هفت کلیمای یونانی که اواخر قرن دوم و اوایل قرن سه هجری به عربی ترجمه شد و به متون اسلامی راه یافت. شواهدی وجود دارد که نشان می دهد، اصطلاح اقالیم سبعه سال‌ها پیش از ترجمة آثار بطلمیوس و دیگر حکمای یونانی، به‌واسطة ارتباطات فرهنگی-سیاسی- تجاری ایران و اسلام، از طریق کوفه-مرکز حکومت امام علی (ع)- و در لابلای نگاشته‌هایی همچون زیج‌های پارسی، و خصوصاً آشنایی افرادی مثل ابن مقفع به زبان عربی، از مشرق‌زمین وارد فرهنگ عامه مسلمانان شده است و برای مخاطب کلام امیرالمومنین (ع) به نوعی تلقی و گفتمان فارسی را به ذهن متبادر می‌کند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Dating "seven klima" in Nahj al-balagha based on Source and text

نویسندگان [English]

  • Samane Azizi Alavijeh 1
  • Seyed Mohammad Mahdi Jafari 2
1 Ph.D., Sciences and Education, Nahj al-Balagha, Payam Noor University, Tehran, Iran
2 Professor, Department of Persian Language and Literature, Shiraz University, Shiraz, Iran
چکیده [English]

This research, based on the method of Dating, examines the origin and evolution of the term "seven climates" among narrations and other ancient sources with two approaches of source and text, and a different view of the historical origin of the view of Dr Pakatchi. It has an envelope. Due to the uniqueness of the hadith, the documentary approach did not help us much in solving the problem, and with more emphasis on the text-based approach, we examined the sources that dealt with the subject of climate week in both general and specialized ways of geography. There are basically two main sources for dividing the land into seven parts: the first seven Persian countries whose translation into Arabic became popular with the term Sab'a al-Aqalim and the second seven Greek climates which were translated into Arabic in the late second and early third centuries AH and Islamic texts found their way. There is evidence to suggest that the term climates of the seven years before the translation of the works of Ptolemy and other Greek scholars, due to cultural-political-commercial relations between Iran and Islam, through Kufa - Imam Ali (AS) Government center-and in writings such as Persian zijs, and especially the familiarity of people like Ibn Muqaffa with the Arabic language, have entered the popular culture of Muslims from the East and bring to mind the Persian discourse for the audience of the words of the Amir al-Mu'minin (AS).

کلیدواژه‌ها [English]

  • Nahj al-balagha
  • Dating
  • Chronology
  • Seven Climates
  • آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن. (1372). طبقات اعلام الشیعه، قم: اسماعیلیان.
  • ابن‌بابویه قمی، محمدبن‌علی. (1417). الامالی، قم: موسسة البعثه.
  • ابن‌بابویه، محمدبن‌‎علی. (1404). من لا یحضره الفقیه، قم: جماعة المدرّسین فی الحوزة العلمیة.
  • ابن حمدون، محمد بن الحسن. (1982). تذکرة الحمدونیه، بیروت: بی‌نا.
  • ابن حوقل، محمد بن حوقل. (1938). صورة الارض، بیروت: دارصادر.
  • ابن رسته، احمد بن عمر. (1892). الاعلاق النفیسه، بیروت: دارصادر.
  • ابن شهر آشوب مازندرانى، محمد بن على. (1379). مناقب آل أبی طالب علیهم‌السلام، قم: علامه.
  • ابن ماجه، محمد بن یزید القزوینی. (بی‌تا).سنن ابن ماجه، قاهره: دار احیاء الکتب العربیه.
  • ابن مقفع، عبدالله بن دادویه. (بی‌تا).کلیله‌ودمنه، بیروت: دارالقلم.
  • ابن منظور، محمد بن مکرم. (1414). لسان العرب، بیروت: دارصادر.
  • ابن نباته، محمد بن محمد. (1419). سرح العیون فی شرح رساله ابن زیدون، بیروت: المکتبه العصریه.
  • ابن ندیم. (1978). الفهرست، بیروت: دار المعرفة.
  • ابن وصیف شاه، ابراهیم. (1421). مختصر عجائب الدنیا، بیروت: دارالکتب العلمیه.
  • احمد بن حنبل. (1416). مسند الامام احمد بن حنبل، قاهره: دارالحدیث.
  • ادریسی، محمد بن محمد. (1409). نزهه المشتاق فی اختراق الافاق، بیروت: عالم الکتاب.
  • اصفهانی، حمزه بن حسن. (بی‌تا). تاریخ سنی ملوک الأرض و الأنبیاء علیهم الصلاة و السلام، بیروت: دارمکتبه الحیاه.
  • ---------------. (1866). تاریخ ملوک الارض، کلکته: مظهرالعجائب.
  • بتانی (الصابی)، محمد بن جابر. (1899). الزیج الصابی، بمدینة رومیة العظمی.
  • بکری، عبدالله بن عبدالعزیز. (1992). المسالک و الممالک، بیروت: دارالغرب الاسلامی.
  • بونی، احمد بن علی. (1427). شمس المعارف الکبری، بیروت: موسسه النور للمطبوعات.
  • بیهقی، علی بن زید. (1365). تاریخ حکماءالاسلام، دمشق: مطبعه الترقی.
  • پاکتچی، احمد. (1383). «اندیشه هفت اقلیم و ارزیابی یادکردهای آن در احادیث»، فصلنامه مطالعات اسلامی، مشهد،17-46
  • پاکتچی، احمد. (1391). نقد متن، تهران: دانشگاه امام صادق.
  • پوراحمدی،حسین و بابایی سیاب، علی. (1391). «ایرانیان و نقش کوفه در تشیع آنان»، فصلنامه شیعه شناسی، قم، 7-20
  • تستری، محمدتقی. (1415). قاموس الرجال، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  • تهانوی، محمدعلی. (1996).کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم، بیروت: مکتبة لبنان.
  • جاحظ، عمرو بن بحر. (2002). رسائل الجاحظ، بیروت: داروالمکتبه الهلال.
  • ---------------. (1424). الحیوان، بیروت، دارالکتب العلمیه.
  • حداد عادل، غلامعلی. (1396). دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دایره المعارف اسلامی.
  • حرانی، ابن شعبه. (1404). تحف العقول، قم، مؤسسة النشر الاسلامی.
  • حموی، یاقوت. (1995). معجم البلدان ، بیروت، دارصادر.
  • خطیب البغدادی، احمد بن علی. (1422). تاریخ بغداد، بیروت، دار الغرب الإسلامی.
  • خوارزمی، محمد بن عباس. (1418). مفید العلوم و مبید الهموم، بیروت: المکتبه العصریه.
  • خصباک، شاکر. (1986). علم الجغرافیه عند العرب، بیروت: موسوعه الحضاره العربیه الاسلامیه.
  • دارمستتر، جیمز. (1348). تفسیر اوستا و ترجمه گاتاها، بی‌جا، رنگین.
  • (1398). دانشنامه بزرگ اسلامی، تهران: مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی.
  • دیلمی، حسن بن محمد. (1381). ارشاد القلوب، قم: شریف الرضی.
  • ---------------. (1384). غررالاخبار و درر الاثار فی مناقب ابی الائمه الاطهار، قم: دلیلنا.
  • دیلمی، مهیار(ابن مرزویه). (1332). دیوان، بغداد: مطبعه الشایندر.
  • رازی، ابوالفتوح. (1376). روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، مشهد: آستان قدس رضوی.
  • رضا، عنایت‌الله. (1398).دائره المعارف بزرگ اسلامی تهران (مدخل جغرافیا)، مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی.
  • زبیدی، مرتضی. (بی‌تا). تاج العروس من جواهر القاموس، کویت: دارالمعرفه.
  • زمخشری، محمود بن عمر. (1992) . ربیع الابرار و نصوص الاخبار، بیروت: موسسه الاعلمی للمطبوعات.
  • زهری، محمد بن ابی بکر. (1382). الجغرافیه، ترجمه حسین قره چانلو، تهران: سازمان فرهنگ و ارشاد اسلامی.
  • سبزیان‌پور، وحید. (1390). «تأثیر حکمت‌های نهج‌البلاغه در ترجمه عربى کلیله‌ودمنه»، فصلنامه نقد و ادبیات تطبیقی، 75-110
  • سبط ابن جوزی، یوسف بن قزاوغلی. (1376) . تذکره الخواص، قم: شریف الرضی.
  • سوواژه، ژان. (بی‌تا). اخبار الصین و الهند، پاریس: داربیبلیون.
  • سهراب، (1347). عجائب الاقالیم السبعة الی نهایة العمارة، وین: مطبعه آدولف هولز هوزن‏.
  • شریف مرتضی، علی بن حسین. (1405). رسائل، قم: دارالقران الکریم.
  • صدوق، محمدبن‌علی. (1362). الخصال، قم: موسسه النشر الاسلامی.
  • صفا، اخوان. (1412). رسائل، بیروت: الدار الاسلامیه.
  • -------. (1387). مجمل الحکمه، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگى.
  • صولی، محمد بن یحیی. (1341). ادب الکتاب، بغداد: المکتبه العلمیه.
  • قزوینی، زکریا بن محمد. (1998). آثار البلاد و اخبار العباد، بیروت: دارصادر.
  • کاتب بغدادی، قدامه بن جعفر. (1981). الخراج و صناعه الکتابه، بغداد: دارالرشید.
  • کمره‌ای، محمدباقر، (1377). ترجمه الخصال صدوق، تهران: کتابچی.
  • گروهی از نویسندگان. (1388). سفرنامه‌های خطی فارسی، تهران: نشر اختران.
  • لیثی واسطی، علی‌بن‌محمد. (1418). عیون حکم و المواعظ، قم: دارالحدیث.
  • ماوردی، علی بن محمد. (1409).اعلام النبوة، بیروت: دارو مکتبه الهلال.
  • مجلسی، محمدباقر. (1403). بحارالانوار، بیروت: دارالاحیاء التراث.
  • محمدی ری‌شهری، محمد. (1387). حکمت نامه پیامبر اعظم(ص)، قم: دارالحدیث.
  • مدرس گیلانی، مرتضی، (1362) . ترجمه الخصال صدوق، تهران: جاویدان.
  • مسعودی، علی‌بن‌الحسین. (1386). اخبارالزمان، قم: المکتبة الحیدریّة.
  • ---------------. (1365). التنبیه و الاشراف، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
  • ---------------. (1384).اثبات الوصیه للامام علی (ع)، قم: انصاریان.
  • ---------------. (1421). مروج الذهب و معادن الجواهر، بیروت: موسسه الاعلمی للمطبوعات.
  • مفضل، بن عمر. (1949). توحید المفضّل، قم: مکتبة الداوری.
  • مقدسی البشاری، محمد بن احمد. (1411).احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم، قاهره: مکتبة مدبولی .
  • منجم، إسحاق بن حسین. (1408). آکام المرجان، بیروت: عالم الکتاب.
  • مهلبی، حسن بن احمد. (2006). کتاب العزیزی او المسالک و الممالک، دمشق: التکوین.
  • ناشناخته. (1353). هفت کشور یا صورالاقالیم، تهران: بنیاد فرهنگ ایرانی.
  • نویری، احمد بن عبدالوهاب. (بی‌تا). نهایة الارب فی معرفه انساب العرب، قاهره: دارالکتب و الوثایق القومیه.
  • هروی، احمد بن محمد. (1419). الغریبین فی القرآن و الحدیث، مکه: مکتبه نزار مصطفی الباز.
  • همدانی، ابن حائک حسن بن احمد. (1410). صفة جزیره العرب، صنعا: دارالارشاد.