اصول و روش‌های تفسیر قرآن در نهج‌البلاغه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه نهج‌البلاغه پردیس تهران دانشگاه قرآن و حدیث (شهر ری)

2 استاد گروه علوم قرآن و حدیث دانشکده الهیات دانشگاه تهران

چکیده

در قرآن کریم مفاهیم بسیار زیادی وجود دارد که نیازمند تفسیر است و امام علی (ع) که قرآن ناطق است در سخنان خویش و از جمله نهج‌البلاغه که گزیده‌ای از این سخنان است، به تفسیر و تبیین آیات الهی پرداخته است. آن‌چه در این مقاله بدان پرداخته می‌شود بررسی اصول و روش‌های تفسیر قرآن در نهج‌البلاغه است. با توجه به نتایج این پژوهش که به‌صورت توصیفی تحلیلی و با مطالعه نمونه‌هایی از نهج‌البلاغه انجام گرفت مشخص شد که امام علی (ع) در مواردی از نهج‌البلاغه به شکل‌‌های مختلف اعم از مستقیم و صریح و یا غیرمستقیم و ضمنی و بر اساس اصولی چون لزوم تدبر در قرآن همراه با مراجعه به مفسران حقیقی آن و نیز اصل اختلاف‌ناپذیری و جامعیت قرآن و به‌کارگیری روش‌هایی چون تفسیر قرآن به قرآن، تفسیر بر اساس احادیث نبوی، توجه به شرایط فرهنگی اجتماعی عصر نزول،تبیین معنای واژگان به‌کار رفته در آیه، توجه به تاریخ گذشتگان و اقوام و ملل پیشین و نیز تکیه بر فهم شخصی خود به تفسیر آیات الهی پرداخته است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Method and Basis of Quran Interpretation in Nahj-ol-balaghe

نویسندگان [English]

  • hamed SHARIATI NIASSAR 1
  • majid maaref 2
چکیده [English]

There are many concepts of the quran which needsn to be interpretation and Imam Ali who himself is the speaking quran in his speeches including Nahjulbalaghe has interpreted the quran. What has been explained in this article is the basiss and methods of interpreting quran in nahjulbalaghe. According to this research result which is done in an analytical and explaining method it has been declared that imam Ali interpreted quran in nahjulbalaghe in two ways implicitly and explicitly according to basis such as the necessity of reviewing and thinking about ayas of quran and the necessity of  returning to real interpreters and the homogeneity of the quran and methods such as quran to quran interpretation , interpreting in accordance with prophetic traditions and according to the time and situation in which quran is revealed and identifying and explaining the meaning of the words and some other special methods based on his own understanding of the quran.

کلیدواژه‌ها [English]

  • quran
  • nahjulbalaghe
  • interpretation method
  • basis of tafsir
-     آلوسی، سیدمحمود (۱۴۰۵ ق)، روح المعانی فی تفسیر القرآن و السبع المثانی، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
-     ابن‌أبی جمهور، محمدبن زین‌الدین‏ (1405 ق‏)، عوالی اللئالی العزیزیة فی الأحادیث الدینیة، تصحیح: مجتبی عراقى، قم‏: دارسیدالشهداء للنشر.
-     ابن‌ابی‌الحدید، عزالدین ابوحامد (۱۴۰۴ ق)، شرح نهج‌البلاغه، تصحیح: محمد ابوالفضل ابراهیم، قم: انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.
-     ابن‌اثیر جزری، مبارک بن محمد (۱۴۰۶ ق)، النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، قم: مؤسسه انتشاراتی اسماعیلیان.
-     ابن‌­کثیر دمشقی، اسماعیل (بی‌تا)، تفسیر القرآن العظیم، بیروت: دارالمعرفة.
-     ابن‌شعبه حرانی، ابومحمد حسن‌بن‌علی (۱۴۰۴ ق)، تحف العقول عن آل الرسول (ص)، تعلیق و تصحیح: علی‌اکبر غفاری، قم: دفتر نشر اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ سوم.
-     ابن‌منظور، جمال‌الدین محمدبن‌مکرم (1414 ق)، لسان العرب، بیروت – لبنان: دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع، چاپ سوم.
-     ابوالفتوح رازى، حسین بن على (1368)،روض الجنان وروح الجنان فی تفسیر القرآن، به کوشش و تصحیح: محمدجعفر یاحقّى و محمدمهدى ناصح، ویراستار: محمدحسن خزاعى، مشهد: بنیاد پژوهش‌هاى اسلامى آستان قدس رضوى.
-     أربلی، أبوالحسن علی بن عیسى (۱۴۰۵ ق)، کشف الغمه فی معرفه الأئمه، بیروت: دار الأضواء، الطبعة الثانیه.
-     ایزدی مبارکه، کامران (1386)، «تأملی در میزان کارایی روش تفسیر قرآن به قرآن»، مجله مقالات و بررسی‌ها، دفتر ۸۴.
-     ایزدی مبارکه، کامران (۱۳۸۵)، «مبانی روش تفسیر قرآن به قرآن و نمودهای بهره‌وری از آن در بینش علامه طباطبایی»، نشریه الهیات و حقوق اسلامی، شماره ۱۱.
-     پوررستمی، حامد (139۳) مبانی فهم و تفسیر قرآن با تکیه بر آموزه‌های نهج‌البلاغه، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
-     جعفری، سیدمحمدمهدی (۱۳۸۶)، آموزش نهج‌البلاغه، تهران: انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ دوم.
-     حجتی، سیدمحمدباقر و احسانی، کیوان (۱۳۸۵)، «منطق تفسیر قرآن به قرآن و بررسی رابطه آن با روایات ضرب قرآن»، فصلنامه پژوهش دینی، شماره ۱۴.
-     حرعاملی، محمد بن‌حسن (۱۴۰۹ ق)، تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، قم: مؤسسه آل‌البیت (ع)
-     حسینی استرآبادی نجفی، سیدعلی (۱۴۰۷ ق)، تأویل الایات الظاهره فی فضائل العتره الطاهره، قم: مدرسه امام مهدی.
-     خوئی، سیدابوالقاسم (۱۴۳۰ ق)، البیان فی تفسیر القرآن، قم: موسسه احیاء آثار الامام الخویی.
-     دیلمی، حسن‌بن‌محمد (۱۳۷۱)، ارشاد القلوب، قم: منشورات الشریف الرضی.
-     راغب اصفهانی، حسین‌بن‌محمد (1412 ق)، مفردات الفاظ القرآن الکریم، بیروت: دارالعلم، الدارالشامیة.
-     زبیدی، سیدمحمدمرتضی (1414 ق)، تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت: دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع.
-     سیدبن‌طاووس، علی‌بن‌موسی (۱۳۷۷)، الاقبال بالاعمال الحسنه فیما یعمل مره فی السنه، تصحیح: جواد قیومی اصفهانی، قم: مرکز النشر التابع لمکتب الاعلام الاسلامی.
-     سیوطی، جلال‌الدین (بی‌تا)، الإتقان فی علوم القرآن، بیروت: دارالکتب العلمیة.
-     سیوطی، جلال‌الدین (۱۴۰۴ ق)، الدرالمنثور فی التفسیر المأثور، قم: انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.
-     شاکر، محمدکاظم (1371)، «ترمینولوژی مبانی و روش‏های تفسیر قرآن»، مجله مقالات و بررسی­ها، دفتر 72، دانشگاه تهران.
-     شریعتی‌نیاسر، حامد (۱۳۹۱)، «دقائق توحید در نهج‌البلاغه»، فصلنامه پژوهش‌های نهج‌البلاغه (النهج)، سال دهم، شماره ۳۴.
-      شوشتری، محمد‌تقی (۱۳۷۶)، بهج‌الصباغه فی شرح نهج‌البلاغه، تهران: انتشارات امیرکبیر.
-     صدوق، محمّدبن­على­بن­بابویه (1403 ق)، معانی الأخبار، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
-     ---------- (۱۳۷۶)، امالی ، تهران: نشر کتابچی، چاپ ششم.
-     ---------- (۱۳۶۲)، خصال، تصحیح: علی‌اکبر غفاری، قم: انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
-     ---------- (۱۴۰۵ ق)، کمال‌الدین و تمام النعمة، تصحیح و تعلیق: علی‌اکبر غفاری، قم: مؤسسة النشر الاسلامی التابعة لجماعة المدرسین بقم.
-     صفار، محمدبن‌حسن (۱۴۰۴ ق)، بصائر الدرجات فی فضائل ‌آل محمد (ص)، تحقیق: محسن کوچه‌باغی، قم: انتشارات کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی.
-     صفره، حسین؛ معارف، مجید و پهلوان، منصور (۱۳۹۰)، «استنطاق قرآن»، پژوهش‌ّهای قرآن و حدیث، دانشکده الهیات دانشگاه تهران، دوره ۴۳، شماره ۱.
-     طباطبایی، محمدحسین (۱۳۸۸)، قرآن در اسلام، تصحیح: هادی خسروشاهی، قم: بوستان کتاب.
-     ---------- (۱۴۱۷ ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، دفتر انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ پنجم، قم.
-     طبرسی، ابومنصور احمدبن‌علی (۱۴۰۳ ق)، الإحتجاج علی اهل اللجاج، تصحیح و تعلیق: سیدمحمدباقر الموسوی خرسان، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، چاپ دوم.
-     طوسی، محمدبن‌حسن (۱۴۱۴ ق)، الامالی، قم: مؤسسه انتشارات بعثت.
-     عباس‌زاده، حمید (1389)، «‌اقتباس‌های قرآنی نهج‌البلاغه»، فصلنامه مطالعات تفسیری، سال اول، شماره 1.
-     عباسی، مهرداد (۱۳۸۲)، «تفسیر»، دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران: بنیاد دایرة‌المعارف اسلامی ج ۷.
-     عیاشی، محمدبن‌مسعود (بی‌تا)، تفسیر العیاشی، تصحیح و تحقیق و تعلیق: سیدهاشم رسولی محلاتی، طهران: المکتبه العلمیه الاسلامیه.
-     فتحی، علی (۱۳۸۸)، «مبانی قرآنی تفسیر قرآن به قرآن»، ماهنامه معرفت، شماره ۱۳۶.
-     فخر رازی، محمدبن‌عمر (۱۴۱۳ ق)، مفاتیح الغیب، قم: مکتبة الاعلام الاسلامی.
-     فرات کوفی، ابوالقاسم بن ابراهیم (۱۴۱۰ ق)، تفسیر فرات الکوفی، تحقیق: محمد الکاظم، تهران: انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
-     فراهیدی، خلیل بن احمد (۱۴۱۰ ق)، کتاب العین، مصحح: مهدی مخزومی، ابراهیم سامرایی، قم: نشر هجرت.
-     فیض‌کاشانی، محمدبن‌مرتضی (۱۴۱۸ ق)، الأصفی فی تفسیر القرآن، تحقیق: محمد حسین درایتی و محمدرضا نعمتی، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
-     قربانی، اکبر و نجارزادگان، فتح­الله (۱۳۹۰)، «بررسی و تحلیل مبانی تفسیر قرآن به قرآن با تأکید بر تفسیر المیزان»، مطالعات تفسیری، شماره ۵.
-     قمی­‌مشهدی، محمد (۱۴۱۱ ق)، کنزالدقائق و بحر الغرائب، تحقیق: حسین درگاهی، تهران: انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
-     قندی، مهدی (۱۳۹۱)، «معناشناسی توحید در نهج‌البلاغه»، فصلنامه پژوهش‌های نهج‌البلاغه (النهج)، سال دهم، شماره ۳۳.
-     مطهری، مرتضی (بی‌تا)، سیری در نهج‌‌البلاغه، تهران: انتشارات صدرا.
-     معارف، مجید (۱۳۸۳)، درآمدی بر تاریخ قرآن، تهران: انتشارات نبأ.
-     --------- (۱۳۸۳)، مباحثی در تاریخ و علوم قرآن، تهران: انتشارات نبأ.
-     --------- (۱۳۸۷)، شناخت حدیث (مبانی فهم متن-اصول نقد سند)، تهران: انتشارات نبأ.
-     مفید، محمدبن‌محمد (1413 ق‏)، الفصول المختارة (گزینش سید مرتضی)، تصحیح: على میرشریفى، ‏قم: انتشارات کنگره شیخ ‌مفید، مجموعه آثار شیخ مفید (شماره ۱۸)‏.
-     --------- (۱۴۱۴ ق)، امالی، تصحیح: حسین استاد ولی علی‌اکبر غفاری، بیروت، لبنان: چاپ دوم، دارالمفید.
-     --------- (۱۴۱۳ ق)، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، تحقیق: موسسه آل‌البیت علیهم السلام، قم: انتشارات کنگره شیخ مفید.
-     موحدی محب، عبدالله (۱۳۹۳)، «حکم تبرج در آموزه‌های ثقلین»، پژوهشنامه تفسیر قرآن، دوره ۱، شماره ۲.
-     میرداماد، محمدباقر (1311 ق‏)، الرواشح السماویة فی شرح الأحادیث الإمامیة، قم‏: دار الخلافة.
-     نقیبی، فاطمه (1379)، «بررسی ادلۀ جامعیت و جاودانگی قرآن کریم در نهج‌البلاغه»، نشریۀ فقه و حقوق خانواده (ندای صادق سابق)، شمارۀ 19.