بررسی تحول روانی انسان از منظر معارف اسلامی با تأکید بر نهج‌البلاغه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث پردیس فارابی دانشگاه تهران

2 دانش‌آموخته دکتری مدرسی معارف اسلامی پردیس فارابی دانشگاه تهران

3 دانشجوی دکتری قرآن و مستشرقین جامعه المصطفی العالمیه

چکیده

تحول روانی، یکی از مسائل مهم روان‌شناسی است. امروزه علمی‌ به­نام روان‌شناسی ژنتیک به­عنوان یکی از شاخه­های روان‌شناسی تجربی، به ­مبحث تحول روانی می‌پردازد؛ اما در معارف اسلامی به­ویژه نهج‌البلاغه، به این موضوع به‌ طور جدی تأکید شده است. البته از آن‌جا که معارف اسلامی، برخلاف دانش‌های تجربی، نگاه مادی به روان انسان ندارد، نظام تحولی آن نیز به­سان نظام­های تحولی مبتنی بر علوم آزمایشگاهی نیست. پژوهش حاضر با روش توصیفی – تحلیلی به ماهیت روان انسان و تحول روانی، از منظر معارف اسلامی به­ویژه نهج‌البلاغه پرداخته است. از منظر این معارف، روان انسان متشکل از دو ساحت جوهری و روحانی است. بدین‌ترتیب، تحول روانی هم در این دو ساحت مطرح می‌شود. تحول در ساحت جوهری، به سه حالت قابل تصوّر است: تحول در اصل ساحت جوهری، تحول در ویژگی‌های ذاتی آن و تحول در ویژگی‌های فطری آن. براساس معارف اسلامی، به­ویژه نهج‌البلاغه، تحول روانی در حالت اول و دوم ممکن نیست، اما در برخی از اقسام حالت سوم امکان­پذیر است. بر همین اساس، تحول در ساحت روحانی نیز امکان­پذیر است و به چهار نوع تحول تقسیم می‌شود:  انضمامی، تکاملی، انفکاکی و تناقصی.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

An examination of human psychological evolution from the viewpoint of the Divine knowledge, in particular the stance of Nahj al-Balagha

نویسندگان [English]

  • hassan Rezaee Haftadur 1
  • safar Nasiriyan 2
  • bagher Riyahi mehr 3
1 Associate Professor, Department of Hadith and Quranic studies, College of Fārābī, University of Tehran
2 PhD of Islamic Theology, College of Fārābī, University of Tehran
3 PhD Student in Quran and Orientalists, Jameat al-mustafa al-alamiyeh
چکیده [English]

Psychological evolution is one of the main topics of psychology. Today, a branch of empirical psychology called the genetic psychology addresses the psychological evolution subject. This issue has been greatly emphasized in the divine teachings, especially in Nahj al-Balaghah, too. Nonetheless, contrary to the empirical sciences, the divine knowledge does not entail a materialist view toward human psyche and so, its evolutionary system is different from the evolutionary systems that rely on experimental sciences. The study at hand has addressed the nature of human psyche and psychological evolution from the viewpoint of the divine knowledge, especially that of Nahj al-Balaghah, through a descriptive-analytical approach. In the outlook of this knowledge, the nature of human psyche is composed of two spheres: substantial and spiritual. Accordingly, the psychological evolution is discussed within these two spheres. Evolution in the substantial sphere is conceivable in three modes: evolution in the principle of the substantial sphere, evolution in its essential traits, and evolution in its instinctive features. According to the divine knowledge, especially Nahj al-Balaghah, psychological evolution is unlikely in the first and second modes, but is possible in some types of the third one. In addition, evolution in the spiritual sphere is possible and can be divided into four types: concrete, complementary, separation-oriented, and contradictory.

کلیدواژه‌ها [English]

  • The nature of psychological evolution
  • Psychological evolution
  • Types of evolution
  • Substantial evolution
  • Spiritual evolution
  • Nahj al-Balaghah
-        قرآن کریم.
-         آلوستانی مفرد، محسن. (1385). «علامه محمدتقی جعفری انسان‌شناس جان آشنا و فیلسوف زندگی». روزنامه رسالت، شماره 5997، 18.
-         ابن­أبی­الحدید، عبدالحمید. (1404). شرح نهج­البلاغة لابن­أبی­الحدید. قم: مکتبة آیة­الله المرعشی النجفی.
-         ابن­اثیر جزری، مبارک­بن­محمد. (1367). النهایة فی غریب­الحدیث و الأثر. قم: موسسه مطبوعاتی اسماعیلیان.
-         ابن‌سینا، حسین بن عبدالله. (1404).الشفاء(الالهیات). قم: مکتبة آیة الله المرعشی النجفی.
-         ابن­منظور، محمد­بن­مکرم. (1414). لسان­العرب. بیروت: دار صادر.
-         ابن­میثم بحرانی، علی. (1362). شرح نهج­البلاغه. بی­جا: دفتر نشر الکتاب.
-         ابوالفتوح رازى، حسین­بن­على. (1408). روض­الجنان و روح­الجنان فی تفسیرالقرآن. مشهد: بنیاد پژوهش‌هاى اسلامى آستان قدس رضوی.
-         استرآبادى، على. (1409). تأویل الآیات الظاهرة فی فضائل­ العترة الطاهرة. قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
-         بحرانى، سیدهاشم. (1374). البرهان فی تفسیرالقرآن. قم: مؤسسه بعثه.
-        ------------. (1413). مدینة معاجز: الأئمة الإثنی عشر و دلائل­الحجج على­البشر. قم: مؤسسة المعارف الإسلامیة.
-         برقى، احمد­بن­محمد­بن­خالد. (1371). المحاسن. قم: دارالکتب الإسلامیه.
-         بکرى، احمد­بن­عبدالله. (1411). الأنوار و مفتاح­السرور و الأفکار فی مولد النبیّ المختار صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم. قم: دارالشریف الرضی.
-         بهزاد، محمود. (1353). داروینیسم و تکامل. تهران: انتشارات امیرکبیر.
-         تمیمى آمدى، عبدالواحد. (بی­تا). غررالحکم‏ و دررالکلم. ‏ترجمه محمدعلى‏ انصارى‏ قمى. تهران: بی­نا.
-         ثعالبی، عبد‌الملک­بن­محمد. (1412). اللطائف و الظرایف. بیروت: دارالمناهل.
-         جان‌بزرگی، مسعود؛ فاکر، حسین و جان‌بزرگی، امین. (1390). «ارزیابی تحول روانی- معنوی در درمانگری مراجعان مذهبی». مطالعات اسلام و روان­شناسی، شماره 8، 49-70.
-         جعفری، محمدتقی. (1376). ترجمه و تفسیر نهج‌البلاغه. تهران: دفتر نشر فرهنگ‏ اسلامى.‏
-        حر عاملى، محمد­بن­حسن. (1409). تفصیل وسائل­الشیعة إلى تحصیل مسائل­الشریعة. قم: مؤسسة آل­البیت علیهم السلام.
-         حسینى همدانى، محمد. (1363). درخشان پرتوى از اصول کافى. قم: چاپخانه علمیه قم.
-         دلجو، زهرا؛ جان‌بزرگی، مسعود و موسوی، الهام. (1392). «رابطه سطح تحول روانی - معنوی و احساس تنهایی با اضطراب وجودی در دانشجویان». مطالعات اسلام و روان­شناسی، شماره 13، 7-24.
-         دیوان اشعار منسوب به حضرت امیرالمؤمنین علی علیه­السلام. (1411). قم: دار نداء­الاسلام.
-         راغب اصفهانى، حسین­بن­محمد. (1412). المفردات فی غریب­القرآن. تحقیق صفوان عدنان داودی. دمشق: دارالعلم.
-         سهرابی­فر، محمدتقی. (1394). چیستی انسان در اسلام. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
-         سید­بن­طاووس، على­بن­موسى. (1367). إقبال­الأعمال. تهران: دارالکتب الإسلامیة.
-         سید­بن­قطب، ابراهیم. (1412). فى ظلال­القرآن. بیروت: دارالشروق.
-         سیدرضی، محمدبن‌حسن. (1414). نهج‌البلاغه.قم: هجرت.
-         شعیری، محمد­بن­محمد. (بى­تا). جامع­الأخبار. نجف: مطبعة حیدریة.
-         صدوق، محمد­بن­علی. (1398). التوحید. قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
-         ----------------. (1385). علل­الشرائع. قم: کتاب­فروشى داورى.
-         ----------------. (1378). عیون أخبارالرضا(ع). تهران: نشر جهان.
-         طباطبایى، محمدحسین. (1390). المیزان فی تفسیر القرآن. بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
-         طبرسى، فضل­بن­حسن. (1372). مجمع­البیان لعلوم القرآن. تهران: انتشارات ناصر خسرو.
-         طریحی، فخرالدین. (1375). مجمع­البحرین. تهران: مرتضوى.
-         طوسى، محمد­بن­حسن. (1365). تهذیب­الأحکام. تهران: دارالکتب الإسلامیه.
-         فراهیدى، خلیل­بن­أحمد. (1409). کتاب العین. قم: نشر هجرت.
-         فلسفی، محمدتقی. (1352). گفتار فلسفی (کودک). تهران: هیئت نشر معارف اسلامی.
-         فیض کاشانى، محمد محسن­بن­شاه مرتضى. (1415). تفسیر الصافی. تهران: مکتبه­الصدر.
-         ------------------------------. (1371). نوادرالأخبار فیما یتعلق بأصول الدین. تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگى.
-         فیومى، أحمدبن­محمد. (1414). المصباح المنیر. قم: موسسه دارالهجرة.
-         قمى، على­بن­ابراهیم. (1404). تفسیر القمی. قم: دارالکتاب.
-         قمی مشهدی، محمدبن­محمدرضا. (1368). تفسیر کنزالدقائق و بحرالغرائب. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى.
-         کاردان، علی‌محمد. (1381). سیر آراء تربیتی در غرب. تهران: س‍ازم‍ان‌ م‍طال‍عه‌ و ت‍دوی‍ن‌ ک‍ت‍ب‌ ع‍ل‍وم‌ ان‍س‍ان‍ی‌ دان‍ش‍گ‍اه‌ه‍ا.
-         کلینى، محمدبن­یعقوب. (1365). الکافی. تهران: دارالکتب الإسلامیة.
-         مجلسى، محمدباقر. (1404). بحارالأنوار الجامعة لدرر أخبارالأئمه الأطهار(ع). بیروت: مؤسسة الوفاء.
-         مازندرانى، محمد صالح. (1382). شرح أصول الکافی. تهران: المکتبه‌الاسلامیه.
-         ملاصدرا، محمد‌بن‌ابراهیم. (1999). الأسفار الأربعه. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
-         ----------------. (1382). الشواهد الربوبیه فی المناهج السلوکیه. قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
-         ----------------. (1380). المبدا و المعاد. قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
-         ----------------. (1375). مجموعه رسائل فلسفی صدرالمتألهین. تحقیق حامد ناجی اصفهانی. تهران: انتشارات حکمت.
-         ----------------. (1377).المظاهر الالهیه. قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
-         ----------------. (1363). مفاتیح الغیب. تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
-         مکارم شیرازى، ناصر. (1386). پیام امام امیرالمؤمنین علیه­السلام‏. تهران: دارالکتب الاسلامیه‏.
-         منصور، محمود. (1391). روان‌شناسی ژنتیک: تحول روانی از تولد تا پیری. تهران: س‍ازم‍ان‌ م‍طال‍ع‍ه‌ و ت‍دوی‍ن‌ ک‍ت‍ب‌ ع‍ل‍وم‌ ان‍س‍ان‍ی‌ دان‍ش‍گ‍اه­ه‍ا‌.
-         مورفی، نانسی. (1391). چیستی سرشت انسان. ترجمه علی شهبازی و محسن اسلامی. قم: انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب.
-         میزیاک، هنریک و سکستون، ویرجینیا استاوت. (1376). تاریخچه و مکاتب روان­شناسی. ترجمه احمد رضوانی. مشهد: آستان قدس رضوی.
-         هاشمى خویى، حبیب­الله. (1400). منهاج­البراعة فی شرح نهج­البلاغة. تهران: مکتبة­الإسلامیة.
-         هوپر، جودیت و ترسی، دیک. (1372). جهان شگفت­انگیز مغز (مغز جهان سه پوندی). ترجمه ابراهیم یزدی. تهران: قلم.